ความก้าวหน้าในที่นี้หมายถึง
จิตของเราเข้ามาสู่ศูนย์กลาง
ของตัวเองมากขึ้น
ที่มันแกว่งไปในอดีตบ้าง อนาคตบ้าง
เมื่อมีการกระทบครั้งหนึ่งก็แกว่งทีหนึ่ง

เมื่อมีความก้าวหน้าของการปฏิบัติเกิดขึ้น
สัมผัสที่มากระทบเหมือนเข็มของตาชั่ง
มันไม่กระดิกซ้ายขวาขึ้นลงยาวเกินไป
กลับมาสู่ปัจจุบันได้เร็วขึ้น

ปีนี้ได้มีการพัฒนาหลักสูตรเพิ่มเติม
จากการปฏิบัติแบบเคลื่อนไหว
พิจารณาเห็นว่าในอดีตการปฏิบัติของเรา
ที่มีนักปฏิบัติผ่านมาแล้วผ่านไป

บางคนปฏิบัติมาตั้งนาน
แต่ก็มีการหลุดไปเยอะทีเดียว
ก็เลยมาวิเคราะห์ดูเพราะเหตุใด
เขาก็มีศรัทธาและความเพียร
แต่ทำไมถึงหลุด หรือเปลี่ยนไปมากทีเดียว

ก็มาลำดับคำสอนของหลวงพ่อเทียน
ทบทวนคำสอนของพระพุทธเจ้าใหม่
ว่าเราขาดตกบกพร่องตรงไหน
ทำให้ขบวนการฝึกปฏิบัติไม่ได้ผลเท่าที่ควร

มาทบทวนใหม่ตั้งแต่ต้นเหตุว่า
ความทุกข์และปัญหาทุกอย่าง
เริ่มต้นที่อวิชชา

พระพุทธเจ้าและหลวงพ่อเทียนต่างยืนยันว่า
ถ้าทำตามหลักการอันนี้ ต้องมีพัฒนาการใน
สามปี ห้าปี เจ็ดปี เจ็ดวัน หนึ่งวัน ตามลำดับ

แต่ทำไมผู้ปฏิบัติไม่สามารถเข้าถึงผล
ที่ท่านได้ตั้งเป้าไว้ ก็มาลำดับกันใหม่
ทบทวนดูว่าตัวอวิชชา คือความไม่รู้
มันมีขอบข่ายกว้างขวางแค่ไหน

ทั้งหมดมันไม่ผิด
แต่มันต้องมีระดับของความเข้มข้น
ของความไม่รู้ต่างระดับกันไป

เบื้องต้นคือความไม่รู้เนื้อรู้ตัว
ขณะที่เราเคลื่อนไหว

ความไม่รู้ในระดับโลกียะ
และความไม่รู้ในระดับโลกุตตระ
ความไม่รู้ตัวในระดับมิจฉาสติ
และความไม่รู้ในระดับมิจฉาสมาธิ

มาเทียบดูในระหว่างปริยัติ ปฏิบัติ
มาเรียบเรียงใหม่ว่า ความรู้สึกตัว
เป็นเบื้องต้นในส่วนที่เป็นสัมมาสติ

แต่ส่วนที่เป็นมิจฉาสติคือ
รู้สึกตัวเหมือนกัน แต่รู้สึกออกไปนอกตัว
รู้สึกที่มันวิ่งออกไปจากนอกตัว
เรียกว่าความลืมหลง

นับตั้งแต่ความลืมหลงในระดับรูป
ความลืมหลงในระดับนาม

ความลืมหลงในระดับรูป
เช่น เราลืมนั่นลืมนี่
ลืมข้าวลืมของ ลืมอะไรต่างๆ

ความหลงลืมเป็นสัญชาตญาณของทุกคน
เพราะรูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ
เป็นไปตามกฎของไตรลักษณ์

มันต้องหมุนตามกฎของไตรลักษณ์
มีจำ มีลืม มีรู้ มีหลง สลับกันไปเรื่อยๆ
ตามกฎของการเกิดดับ

เราไม่สามารถทำให้มันหลงตลอด หรือลืมตลอด
แต่มันจะรู้บ้าง หลงบ้าง
รู้หมายถึงมันดับ หลงหมายถึงเกิด

เหมือนเรานั่ง มันก็ปวดบ้าง หายปวดบ้าง
เมื่อยบ้าง หายเมื่อยบ้าง หนักบ้าง เบาบ้าง
สลับกันไปอย่างนี้เรื่อยๆ

และตามกฎไตรลักษณ์
ที่เรามีการเปลี่ยนแปลง
ตามกฎของการเปลี่ยนแปลงที่มีเจตนา

เราลงรายละเอียดมากขึ้น
ในเรื่องของรูปว่า
เวลานั่ง ที่มันเปลี่ยนแปลงเองคือ
จากนั่งสบายๆ จากเบา
สักพักหนึ่งก็ต้องเปลี่ยน

ทำไมเราถึงเปลี่ยน
เรารู้สึกตัวหรือไม่ในการเปลี่ยน
เวลาเปลี่ยนรู้สึกตัวทุกครั้งหรือไม่
บางครั้งไม่รู้สึกตัว บางครั้งรู้สึกตัว

เปลี่ยนโดยไม่รู้สึกตัว
รู้สึกว่าเวทนาทางกายมันหนักก็เปลี่ยน
โดยที่ไม่ตั้งใจเจตนา
ว่าจะตามรู้ความหนักที่หายไปอย่างไร
เปลี่ยนแล้วความเบาเกิดขึ้นอย่างไร

ความไม่สบายหายไปอย่างไร
ความสบายเกิดขึ้นได้อย่างไร
เราไม่ได้ตั้งเจตนาแบบนี้ทุกครั้ง
แต่เพียงรู้สึกหนักก็เปลี่ยนเท่านั้น
ลักษณะนี้เรียกว่า รู้สึกตัวชั้นเดียว
เป็นสัญชาตญาณ

ความรู้สึกตัวสองชั้น
เวลามันหนักก็เห็นอาการหนักเพิ่มขึ้น
หลังจากเปลี่ยนไปแล้ว
เห็นอาการเบาเกิดขึ้น

สติระดับนี้เป็นสติของคนที่ได้ฝึกฝนมา
พอสมควรแล้วที่จะตั้งใจ

แต่ไม่ได้หมายความว่า
จะมีเจตนาที่จะดูอย่างนี้ทุกครั้ง
บางครั้งก็เผลอไป

ถ้าเปรียบเทียบกัน
วันหนึ่งที่เราบำบัดทุกขเวทนา
โดยรู้ตัวกับไม่รู้ตัว
หรือตั้งใจกับไม่ตั้งใจ
อันไหนมากกว่า

ไม่รู้ตัวหรือไม่ตั้งใจมากกว่า
แม้เราปฏิบัติมาแล้ว
อันนี้คือกฎของไตรลักษณ์
ที่ฝืนมันไม่ได้เลย
มันจะต้องเป็นอย่างนี้

แม้เราจะตั้งใจที่จะรู้
ตั้งใจที่จะตามดูขนาดไหน
ก็ยังมีการเผลออยู่ดี

ทั้งๆ ที่เราบอกว่าเราปฏิบัติเพื่อไม่เผลอ
อันนี้เป็นกฎของธรรมชาติที่เราไม่อาจฝืนได้
แต่เราตั้งเป้าที่ไม่เผลอ
หมายความว่าให้เรียนรู้เป็นส่วนใหญ่

สมมติว่าในสิบครั้ง ถ้ารู้ห้าครั้ง ไม่รู้ห้าครั้ง
ถือว่าสมดุลแล้ว
ถ้าเราหลงห้าครั้ง รู้ห้าครั้ง เสมอตัว

เพราะมีการเกิด ก็ต้องมีการดับ
รู้หนึ่งครั้ง ไม่รู้หนึ่งครั้ง
สอดคล้องกับการเกิดดับพอดี
รู้หนึ่งครั้ง หลงหนึ่งครั้ง ก็สมดุล

ใส่ข้างหนึ่งสองกิโล อีกข้างสองกิโล
ตาชั่งก็ไม่เอียงเหมือนกัน

ใส่ข้างหนึ่งสองกิโล อีกข้างสามกิโล
เริ่มเอียงแล้ว

ให้นึกถึงความจริงที่เป็นรูปธรรมอย่างนี้
หลังจากนั้นก็มาเริ่มปรับว่า
สติที่มารู้การเคลื่อนไหวในกายเป็นอย่างไร

หลวงพ่อเทียนท่านเน้นในเรื่องการเคลื่อนไหว
สายอื่นก็เน้นการเคลื่อนไหวเหมือนกัน
แต่เน้นการเคลื่อนไหวในระดับเบาลงไปอีก
เช่นการเคลื่อนไหวลมหายใจ

แต่ในหลักสูตรของพระพุทธเจ้าท่านบอก
ให้รู้การเคลื่อนไหวในกายทั้งหมด มีหกระดับ

หนึ่ง รู้ลม
สอง รู้การเคลื่อนไหวอิริยาบถใหญ่
สาม รู้การเคลื่อนไหวอิริยาบถย่อย
สี่ รู้การเคลื่อนไหวของธาตุ
ห้า รู้การเคลื่อนไหวของอาการสิบสอง
หก รู้อาการเคลื่อนไหวของของเสีย

อากาศร้อนถือเป็นของเสีย
เราต้องการอากาศเย็นเข้ามา
ปวดท้องต้องการถ่ายทอดของเสีย
ถ่ายท้องออกไปก็รู้สึกสบาย

ทุกระดับการเคลื่อนไหว
เราจะไปจับทีละอย่างมันเยอะไป
ให้ครบทั้งอายตนะหก
ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ
ท่านบัญญัติมาหก
เพื่อให้รู้ทันเท่ากับอายตนะ

แต่ในปฏิบัติการจริงให้เหลือแค่สอง
การเคลื่อนไหวจะมีอาการอย่างน้อยสอง
อย่างมากสาม
สองก็คือสบายและไม่สบาย
สามคือมีเฉยๆ เพิ่มขึ้นมา

เรานั่งอย่างนี้ จะมีอาการแค่สองคือ
หนักหรือเบา และเฉยๆ

จากหกให้ดูแค่สาม
สามก็ยังมากไป ให้ดูแค่สอง
สองนี่ถือว่าที่สุดๆ แล้ว
หนักกับเบา

แต่ถ้าจะดูทั้งสองอย่างให้เหลือหนึ่ง
ก็คือให้ดูเฉยๆ

ให้รู้ที่มาของเฉยๆ รู้หนัก รู้เบา
รู้สบาย ไม่สบาย แล้วเฝ้าดูเฉยๆ

ถ้ามันหนักเกินไป ก็พร้อมที่จะปรับเปลี่ยน
ถ้ามันเบาเกินไป ก็พร้อมที่จะไม่เสพและไม่เพลิน
และปรับเปลี่ยน
ลักษณะนี้เป็นวิปัสสนา

วิปัสสนาจะครบด้วยทั้งสาม
แต่ถ้ามันเหลือสอง เหลือหนึ่งเมื่อใด
ก็เป็นสมถะ เพราะมันโฟกัสและนิ่งเกินไป

เราหลงทำสมถะมากกว่าวิปัสสนา
คือไม่รู้ให้ครบ
ท่านอุตส่าห์ลดจากหกให้เหลือสามแล้ว
เราก็ยังเหลืออยู่หนึ่งอีก

เรื่องหนัก เรื่องเบา เรื่องสบาย ไม่สบาย
มีอยู่เป็นบางคราวหรือมีตลอดเวลา?

ในแง่ของรูปหรือกาย มีตลอดเวลา
เพราะมันเป็นกฎของไตรลักษณ์

กฎของไตรลักษณ์ก็พัฒนามาจาก
กฎของการเกิดดับ
ถ้าไม่มีการเกิดดับ ร่างกายก็อยู่ไม่ได้
มันก็จะตาย มีแต่เกิด ไม่มีดับก็ไม่ได้

เหมือนไฟ ถ้ามีแต่ขั้วบวก ไฟก็ไม่ออก
ถ้ามีแต่ขั้วลบ ไฟก็ไม่ออก
พอครบทั้งสองขั้ว ไฟปรากฏ
อันนี้คือกฎของสากล

แต่ถ้าไปแล้วไปเลย เดี๋ยวค่อยแก้ไขกันไป
แสดงว่าไม่ทันแล้ว ครั้งหน้าก็คือครั้งหน้า
แต่ครั้งนี้ยังไม่ได้แก้ ติดหนี้เอาไว้แล้ว

ถ้าอย่างนั้นเราบวกความรู้สึกตัว
เข้าไปหลายๆ อย่าง เผื่อเหลือเผื่อขาด

นอกจากดูการเคลื่อนไหวของกายแล้ว
ดูการเคลื่อนไหวของลมหายใจ บวกเข้าไป

ดูการเคลื่อนไหวของอิริยาบถสี่ยังไม่พอ
ก็ดูการเคลื่อนไหวของอิริยาบถย่อย
บวกเข้าไปด้วย

อาการของธาตุสี่ ย่อเหลือสองคือ
อาการของธาตุน้ำและธาตุดิน
ออกมาเป็นเย็น
อาการของธาตุไฟ ออกมาเป็นร้อน
ธาตุไฟหนัก ธาตุลมเบา

ทั้งสี่ธาตุรวมแล้วเหลือธาตุหนักกับธาตุเบา
ธาตุดินกับธาตุไฟ เป็นธาตุหนัก
ธาตุน้ำกับธาตุลม เป็นธาตุเบา
ออกมาเป็นความรู้สึกสองอย่างคือ
สบายและไม่สบาย

แต่ถ้าเป็นการเพ่ง
ไม่ให้จิตไปรับรู้ทั้งสองอย่าง
อาการสบายไม่สบาย หนักหรือเบา
ไม่รับรู้ รับรู้แค่จิตนิ่งๆ อย่างเดียว

ตรงนี้กลายเป็นสมถะไปเลย
ซึ่งไม่ใช่ทางของพุทธ
เป็นทางของพราหมณ์

ที่เราพลาดจุดนี้เอง
เราปฏิบัติสมถะ แต่เข้าใจว่าเป็นวิปัสสนา
นี่คือข้อบกพร่องของมัน

ก็ต้องแก้จากตัวสมถะมาเป็นวิปัสสนา
แทนที่จะไปรู้นิ่งๆ
รู้โดยที่ไม่รับรู้ต่ออาการอย่างอื่น
ให้มารับรู้ต่ออาการอย่างอื่น
แล้วก็ปรับ

เราไปรู้อาการสุข อาการทุกข์
อาการสบาย ไม่สบาย
เพื่อปรับนส่วนที่เกินออก ถ้าหนักเกินไป
ถ้าปรับในส่วนที่เกินออกโดยที่ไม่รู้ตัว
ก็กลายเป็นสัญชาตญาณไปอีก

แต่ถามว่าเรารับรู้อย่างนี้ชัดเจน
และต่อเนื่องหรือไม่?

ไม่ชัดเจนและไม่ต่อเนื่อง
บางครั้งรู้ บางครั้งไม่รู้
ก็ต้องเข้ามาแก้ตัวนี้

การเข้าไปรับรู้ชัดเจนและต่อเนื่อง
ท่านจึงเอาตัวสติสัมปชัญญะ
ในสติปัฏฐาน เข้ามาประกอบ

สติสัมปชัญญะในสติปัฏฐาน
ต่างจากสติสัมปชัญญะทั่วไปอย่างไร?

สติสัมปชัญญะในสติปัฏฐาน
ท่านบอกว่า “อาตาปี สัมปะชาโน สะติมา
วิเนยยะโลเก อะภิชฌาโทมะนัสสัง”

ต้องมีอาตาปี เฝ้าดู สังเกต อย่างต่อเนื่อง
ถ้าสังเกตบ้าง ไม่สังเกตบ้าง
ไม่เป็นอาตาปีแล้ว

สังเกตอย่างต่อเนื่องด้วยลักษณะ
ให้รู้ตัวทั่วพร้อม

รู้ตัวทั่วพร้อมแล้ว
ต้องแก้ไขอาการสองอย่างได้ คือ
อภิชฌาและโทมนัส ชอบและไม่ชอบ
หนักและเบา
ต้องแก้ไขออกไปในส่วนที่มันเกิน

บางทีเผลอ อยากเปลี่ยนก็เปลี่ยนเลย
ผิดทั้งกายและใจแล้ว มันเป็นสมถะไป
คือเปลี่ยนเลย

จะต้องตามดูว่าจะเปลี่ยนอย่างไร
และเปลี่ยนแล้วเกิดอะไรขึ้น ปรับให้มันสบาย
ท่านไม่ได้ห้ามการเปลี่ยนแปลง

แต่การที่ไม่มีการเปลี่ยนแปลง
เราใช้ความหมายว่าต้องอดทน ต้องอดกลั้น
ต้องอธิษฐานว่าไม่พลิก ไม่เปลี่ยน
เป็นอาการของสมถะทั้งหมดเลย

แต่อาการที่พระพุทธเจ้าอธิษฐานว่า
ฉันจะนั่งอยู่ตรงนี้ แม้เลือดเนื้อเอ็น
จะแตกดับเหือดแห้งไปก็ตาม
ฉันจะไม่ลุกจากที่นี่

แต่ท่านไม่ได้บอกว่าฉันจะไม่เปลี่ยน
ท่านบอกว่าจะไม่ออกจากที่นั่นเท่านั้น
ท่านจะเปลี่ยนอย่างไรเป็นเรื่องของท่านแล้ว

แต่เราไปตีความหมายว่า
นั่งแบบไม่พลิก ไม่ลุกเลย ซึ่งมันก็ผิดแล้ว
เพราะเราไม่ได้อยู่ในเหตุการณ์

เราก็ไม่เข้าใจความหมายว่า
ท่านบอกว่าท่านไม่ออกจากที่นั่น
แต่ท่านไม่ได้บอกว่า
ท่านจะไม่เปลี่ยนอิริยาบถ

ท่านจะเปลี่ยนอิริยาบถเท่าใดไม่มีใครรู้
ท่านอาจจะนั่งอยู่ตรงนั้นทั้งคืน
แต่ท่านก็เปลี่ยนไปเรื่อยๆ อย่างที่เราเปลี่ยนกัน

ท่านทำสมถะตามอาจารย์อื่นๆ มานานแล้ว
ท่านจะทำอีกทำไม
ท่านเห็นว่าทางที่นั่งโดยไม่พลิกไม่เปลี่ยน
ไม่เคลื่อนไหว ด้วยความอดทน
ท่านทำมาแล้วตามอาจารย์เจ้าลัทธิอื่นๆ
ท่านก็เลยลองมาเปลี่ยนแบบนี้บ้าง

แต่ที่ท่านอธิษฐานคือ
ท่านอธิษฐานว่า ถ้าไม่รู้เรื่องนี้
จะไม่ลุกออกจากที่นี่
แต่ไม่ได้บอกว่าจะไม่เปลี่ยนแปลงอิริยาบถ
ตรงนี้สงสัยว่าเข้าใจผิดแน่นอนเลย

ไม่ได้เป็นอำนาจของผู้วิเศษหรือเทพเจ้า
แต่เป็นอำนาจของมนุษย์ธรรมดา
มนุษย์ธรรมดาสื่อความหมายได้อย่างไร
ท่านก็สื่อความหมายได้อย่างนั้น

แต่ความเข้าใจจะถูกหรือจะผิด
ตรงนี้ท่านให้ความสำคัญมาก
ท่านใช้คำว่ามิจฉาทิฏฐิ และสัมมาทิฏฐิ
เป็นเรื่องเริ่มต้นที่สุดเลย

เพราะในมรรคแปดเริ่มต้นด้วยสัมมาทิฏฐิ
สิ่งที่ไม่ถูกต้องเป็นตรงกันข้าม
คือมิจฉาทิฏฐิ

มิจฉาทิฏฐิคือเข้าใจไม่ถูก
สัมมาทิฏฐิคือเข้าใจถูก
เป้าหมายสำคัญอันแรกที่สุด
ต้องมาปรับที่ความเข้าใจ

ไม่ได้ให้เจริญสติเยอะๆ เจริญสมาธิเยอะๆ
แต่ให้ปรับความเข้าใจให้ถูก

เมื่อเข้าใจถูกแล้ว ก็เหมือนเราเดินทาง
ปรับทิศทางถูกต้องแล้ว
จะเดินช้าเดินไว เดินทางด้วยพาหนะอะไร
เป็นเรื่องของเรา

แต่ให้รู้เป้าหมายว่าจะไปไหนแน่นอนที่สุด
จะเดินทางแบบไหนก็ถึงวันยังค่ำ
แต่จะถึงช้าถึงไวแล้วแต่ความต้องการ

ไปกรุงเทพจะให้ถึงภายในหนึ่งชั่วโมงก็ได้
จะไปถึงในห้าวันเจ็ดวันก็ได้
เราชอบแบบไหนก็เลือกแบบนั้น
ประการสำคัญต้องเป้าหมายถูกต้อง
คือสัมมาทิฏฐิ

แบบขี้เกียจที่สุด เดินไปเล่นไป
แต่คุณต้องไม่ตายเสียก่อน
และต้องไม่หลงทาง

เดินตามทางรถไฟไปเลย
ไปถึงสามแยกสี่แยกไปไม่ถูก
ก็ไปอีกทางหนึ่งเลย

ไปถึงพิษณุโลก นครสวรรค์ อยุธยา
ทางแยกเยอะแยะเลย
ต้องอาศัยอะไรจึงจะไปทางถูก?

สมมติว่าไปถึงแถวเชียงรากน้อย เชียงรากใหญ่
ทางหนึ่งจะไปอีสาน ทางหนึ่งจะไปหนองคาย
ทางหนึ่งจะไปโคราช ทางหนึ่งจะไปทางเหนือ
ทางหนึ่งจะไปทางใต้
เราจะรู้ได้อย่างไรว่าทางไหนจะไปกรุงเทพ

สมัยนั้นยังไม่มีจีพีเอส
ต้องอาศัยนายสถานีหรือกัลยาณมิตร

พระพุทธเจ้าท่านเซ็ตจีพีเอสไว้เรียบร้อย
จีพีเอสคือสติปัฏฐานสี่
ถ้าทำตามอย่างถูกต้อง

จากนั้นมาอาตมาก็ปรับหลักสูตรมาเรื่อยๆ
ปรับเรื่องการออกกำลังกาย ลมหายใจ
การปรับเปลี่ยนอิริยาบถ การสังเกต
ปรับเรื่องสมถะที่เอื้อต่อวิปัสสนา

สมถะที่ไม่เอื้อต่อวิปัสสนาก็มี
ที่เราแก้ไขปัญหาทั้งหมดนี้
เป็นสมถะที่เอื้อต่อวิปัสสนา
แก้ไขปัญหาทางกาย
หนักเป็นเบา เบาเป็นหนัก
หนาวเป็นร้อน ร้อนเป็นหนาว
มาปรับให้มันพอดี

การปรับให้พอดีทางร่างกาย
เป็นสมถะที่เอื้อต่อวิปัสสนา

แต่การไม่ปรับร่างกาย
ปรับแต่จิตให้นิ่งอย่างเดียว
เป็นสมถะที่ไม่เอื้อต่อวิปัสสนา

พระพุทธยานันทภิกขุ